Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Zbiór opowiadań Jose Marii Arguedasa, wydany w 1979 roku przez Państwowy Instytut Wydawniczy pod tytułem „Ludzka miłość”, to szeroki przekrój tej formy twórczości peruwiańskiego pisarza. Tomik otwierają jego trzy młodzieńcze opowiadania z lat 1933-1934, pierwotnie wydane pod tytułem „Woda” („Aqua”). Do tych opowiadań polski wydawca dołączył wybór kolejnych, pisanych już w latach 50. i 60. XX wieku. Zamknięciem tomu są natomiast zupełnie odmienne tematycznie opowiadania z cyklu „Ludzka miłość”, które Arguedas ukończył w roku 1966, parę lat przed swoją samobójczą śmiercią. W sumie w książce znajdziemy trzynaście opowiadań, z czego dziewięć przyporządkowano do zbioru „Woda”, a cztery do „Ludzkiej miłości”.

Zanim przejdę dalej, koniecznie trzeba poświęcić kilka słów osobie peruwiańskiego pisarza, gdyż jego twórczość silnie nasycona jest wątkami autobiograficznymi, co szczególnie widać w pierwszych jego opowiadaniach. Arguedas był synem białego adwokata, ale swoje lata dziecięce spędził pośród Indian z plemienia Keczua. W okresie tym poznał nie tylko język, ale także chłonął oryginalną kulturę tego ludu (sposób myślenia, pieśni, podania, obyczaje). Co najbardziej zaskakujące, język hiszpański opanował on dopiero w wieku nastolatka, co nie przeszkodziło mu w zostaniu jednym z najsławniejszych pisarzy latynoamerykańskich. Zatem właśnie w trudnym dzieciństwie pisarza ukryte są korzenie głębokiej fascynacji kulturą ludu Keczua, której później stał się znakomitym badaczem i popularyzatorem. A wszystko zaczęło się właśnie od opowiadań, które zostały zaprezentowane polskiemu czytelnikowi w tłumaczeniu Andrzeja Nowaka.

Zbiór „Woda” bierze swój tytuł od pierwszego z opowiadań, w którym centralną rolę pełni podział wody dokonywany przez lokalnego mistis, tj. bogatego białego latyfundystę, między indiańskich comuneros. Pisarz opisuje zajścia w miasteczku San Juan z punktu widzenia małoletniego chłopca o białym kolorze skóry, który żyje razem z członkami komuny. To bardzo częsta forma narracji, którą Arguedas przyjmuje w swoich opowiadaniach. Ów mały chłopiec o odmiennym od otoczenia kolorze skóry to oczywiste nawiązanie pisarza do wątków z własnego życia.

Opowiadania zebrane w części „Woda” odsłaniają kilka popularnych motywów i tematów, które peruwiański pisarz poruszał w swojej twórczości. Jednym z najważniejszych jest ukazanie skrajnie nierównego stosunku między bogatymi kreolami, a lokalnymi wspólnotami Keczua. Rasizm, dyskryminacja, przemoc i zastraszanie - to smutny obraz świat, w którym jednostka, posiadająca bogactwo, władzę i poczucie bezkarności, potrafi zastraszać i terroryzować z reguły pokornych mieszkańców ayllu (gmina, wspólnota Indian). W konflikcie tym Arguedas mocno staje po stronie poniżanych Keczua, czego daje wyraz wkładając w myśli chłopca-narratora żarliwą nienawiść do krzywdzących lud mistis.

Tchórzostwo i bierność Keczua to problem niemal stale istniejący w opowiadaniach Arguedasa, który dostrzega przedziwną uległość rdzennej ludności wobec przedstawicieli kreolskiej warstwy rządzącej („Comuneros to tchórze; tylu ich jest, a boją się jednego obywatela.”). W opowiadaniu „Orovilca” temat ten zakamuflowany jest pod postacią konfliktu dwóch chłopców w szkole, w którym przeciwnicy symbolizują sprzeczność świat Keczua oraz kreolskiej elity. I tutaj sympatia młodocianego narratora jest po stronie Salcedo, a nie jego prześladowcy - Wilstera. W innym opowiadaniu („Warma kuyay”) panicz-chłopiec stara się pobudzić „królicze” serca comuneros do stawienia oporu wobec władzy lokalnych bogaczy nad andyjskimi komunami. Bezskutecznie. Indianin Keczua o imieniu Kutu, bohater tego opowiadania, opuszcza hacjendę, aby uniknąć otwartego konfliktu o kobietę z jej właścicielem.

Z biegiem czasu można jednak zaobserwować pewną ewolucję poruszanych przez Arguedasa tematów. W pierwszych opowiadaniach widać postawę młodzieńczego buntu wobec społecznej niesprawiedliwości i skrajnie niekorzystnego położenia rodzimej ludności w Peru. W kolejnych następuje jednak stopniowe odejście od tego nieco idealistycznego i młodocianego buntu na rzecz prezentacji duchowości i obyczajów Keczua, czego najpiękniejszym przykładem jest utwór „Zgon Rasu-Niti”. W opowiadaniu tym Arguedas w niezwykle mistyczny sposób przedstawił odejście dansak'a - indiańskiego tancerza natchnionego przez samego Wamani, boga gór w mitologii Keczua. Umierający Rasu-Niti podejmuje tutaj swój ostatni taniec, aby przekazać swojemu ziemskiemu następcy ducha, który mieszka w jego ciele i prowadzi go w tańcu. Odejście starego i nastanie nowego dansak'a można zatem odczytywać jako proces przekazywania z pokolenia na pokolenie tradycji oraz obyczajów ludu. Muzyka i nierozerwalny z nią taniec jest bowiem bardzo istotnym elementem kultury andyjskiej, co zresztą można obserwować w czasie corocznego karnawału. W mojej ocenie opowiadanie to jest najlepszym z całego cyklu, choć jednocześnie też najmniej zrozumiałym dla europejskiego odbiorcy.

Całkowitą zmianę klimatu zapowiada ostatnie opowiadanie z części „Woda”, które można potraktować jak wstęp do cykl powiązanych tematycznie opowiadań „Ludzka miłość”. Cykl ten to późny etap twórczości pisarza. Choć narratorem nadal jest tutaj mały chłopiec o imieniu Santiago, to jednak nie wyraża on już dziecinnego buntu wobec społecznej niesprawiedliwości, ani fascynacji obyczajowością Keczua, ale odsłania przed czytelnikami proces stopniowej inicjacji seksualnej. Tytułowa ludzka miłość jest tutaj potraktowana w swoim czysto cielesnym charakterze. Arguedas w czterech opowiadaniach ukazuje świat właśnie takiej miłości, opartej tylko i wyłącznie na zaspokojeniu fizycznych potrzeb. Zapewne i tutaj pisarz przemyca do swojej twórczości jakieś obserwacje z lat dziecięcych, ukazując dalekie od romantycznej otoczki zaspokajanie chuci w komunach Keczua. Widoczna w tych opowiadaniach brutalność i całkowita przedmiotowość stosunku seksualnego uderza we współczesnego czytelnika najmocniej.

Od strony warsztatowej proza Arguedasa jest dość specyficzna, gdyż pełno w niej „keczuanizmów”, a więc wyrażeń i określeń zaczerpniętych z języka keczua. Na szczęście polski tłumacz zamieścił słowniczek, który wyjaśnia znaczenie użytych określeń. Do tego styl narracji zastosowany w opowiadaniach, w którym, jak już wspominałem, najczęściej pojawia się postać małego chłopca, jest pełen zdrobnień i typowo dziecięcego sposobu wyrażania się. Natomiast cały urok tych utworów skryty jest, z jednej strony, w egzotyce i folklorze poruszanych tematów, a z drugiej - w bardzo plastycznym oddaniu andyjskiego świata. Peruwiański pisarz nie tworzy tutaj przesadnie rozbudowanych opisów, ale te, które wychodzą spod jego pióra, są niezwykle sugestywne i ukazują tak inny od naszego świat Keczua: zapadłych andyjskich miasteczek, głębokich wąwozów z rwącymi rzekami czy górskich szczytów pokrytych śniegiem, do których osiadli u ich podnóży ludzie wznoszą swoje modły o pomyślność dla całego ayllu. To mistyczny świat, do którego na krótką chwilę zaprasza nas Jose Marii Arguedas. Zdecydowanie warto z tego zaproszenia skorzystać.

Zbiór opowiadań Jose Marii Arguedasa, wydany w 1979 roku przez Państwowy Instytut Wydawniczy pod tytułem „Ludzka miłość”, to szeroki przekrój tej formy twórczości peruwiańskiego pisarza. Tomik otwierają jego trzy młodzieńcze opowiadania z lat 1933-1934, pierwotnie wydane pod tytułem „Woda”...

Rozwiń

Zwiń

Wpadła mi w ręce dość leciwa już książka pod tytułem „Przerwana dekada”, a dokładniej wywiad-rzeka o takim tytule, jakiego Edward Gierek (1913-2001), pierwszy sekretarz KC PZPR w latach 1970-1980, udzielił Januszowi Rolickiemu zaraz po upadku komunizmu w Polsce. Był to rok 1990. Z ciekawości postanowiłem sprawdzić, cóż ciekawego do powiedzenia miał towarzysz Gierek u zarania III RP.

Zacznijmy od formy. Wywiad-rzeka rządzi się bowiem swoimi prawami. Z reguły takie obszerne wywiady przeprowadza się ze znanymi osobistościami życia społecznego, w których w centrum zainteresowania jest przede wszystkim osoba udzielająca wywiadu. To sprawa jasna jak słońce i nie ma w tym stwierdzeniu nic odkrywczego, ale warto jednak pamiętać, że wywiad-rzeka rzadko kiedy przybiera formę wyraźnie krytyczną wobec swojego bohatera. Z reguły bowiem samo już jego udzielenie poprzedzone jest długimi rozmowami wstępnymi, a efekt końcowy podlega autoryzacji. Tym samym wywiad tego typy najczęściej ma nam „sprzedać” taki wizerunek danej postaci, na jakiego opublikowanie wyrazi zgodę osoba go udzielająca. A to nie zawsze musi być przecież obraz w pełni odpowiadający rzeczywistości. Szczególnie jeśli udziela go polityk.

Ale wróćmy do „Przerwanej dekady”. Osobą, która przeprowadziła wywiad z Edwardem Gierkiem, jest Janusz Rolicki, dość znany w okresie PRL-u dziennikarz, członek PZPR, daleki od skrajnych nurtów opozycyjnych, choć potrafiący zdobyć się na potępienie stanu wojennego w Polsce. Pan Rolicki jest w zasadzie idealnym rozmówcą dla byłego pierwszego sekretarza (dodatkowo łączy ich wspólna niechęć do ekipy gen. Jaruzelskiego), gdyż to dziennikarz dobrze wiedzący, jakich pytań lepiej nie zadawać. Wywiad-rzeka przebiega zatem według powtarzalnego schematu, w którym Rolicki zadaje - przeważnie krótkie - pytanie, po czym słucha znacznie dłuższej odpowiedzi swojego rozmówcy. Czasami zdarzy się bardziej szczegółowe dopytanie o jakąś kwestię lub powrót do porzuconego w wyniku dygresji wątku, ale w zasadzie przebieg wywiadu daleki jest od tego, do czego przywykliśmy aktualnie. I rzeczywiście, nie jest to bynajmniej dziennikarstwo współczesne, w którym dziennikarz bardzo często chce być ważniejszy od swojego rozmówcy. Przeciwnie, pan Rolicki to taki trochę dziennikarz „z minionej epoki”, więc trudno w jego pytaniach znaleźć takie, które wyraźnie przycisnęłoby Gierka do ściany i zmusiły go do lawirowania. Myślę zresztą, że na taką formę wywiadu pierwszy sekretarz z pewnością by się nie zgodził. Inna sprawa, że ten „staroświecki” styl wywiadu Janusza Rolickiego nawet przyjemnie rezonuje ze współczesnymi wywiadami, w których przerywanie rozmówcy w połowie wywodu jest w zasadzie normą. Ot, jak to zwykle w życiu bywa - są plusu, są minusy.

A więc skoro było o formie, przejdźmy do treści wywiadu. Gierek opowiada autorowi swoje życie w ujęciu chronologicznym, rozpoczynając od młodości spędzonej we Francji i Belgii, gdzie pracował jako górnik, i gdzie też stawiał pierwsze kroki polityczne w ruchu komunistycznym. Następnie przechodzimy do jego kariery już w Polsce Ludowej, gdzie najpierw został działaczem komunistycznym na Śląsku, a następnie - na fali zdobytej w partii popularności - zastąpił na stanowisku I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułkę (po wydarzeniach grudniowych w roku 1970). Duża część wywiadu dotyczy zakulisowych gier wewnątrz partii zarówno w momencie wyboru Gierka na najważniejsze stanowisko w ramach komunistycznego państwa, jak i późniejszym jego zastąpieniu przez Stanisława Kanię w roku 1980, już po powstaniu NSZZ Solidarność. To w zasadzie najciekawszy wątek wywiadu, w którym sam sekretarz przekazuje obraz stosunków panujących w gruncie rzeczy tylko pozornie zjednoczonej partii.

Przejdźmy jednak do kontrowersji. Pierwsza pojawia się w stosunku Gierka do stalinizmu, jako systemy sprawowania władzy. Okazuje się bowiem, że w zasadzie to Gierek nie popierał metod Józefa Stalina, a likwidację KPP w latach 30. uznał za dziejową niesprawiedliwość. Nie przeszkodziło to jednak mu w zaangażowanie się w działalność PZPR, która przecież u zarania swego powstania stosowała metody stalinowskie. Najważniejszym argumentem Gierka, który pada jako ostateczne alibi kilkukrotnie w trakcie wywiadu, to fakt, że po Jałcie nie mogło być innej Polski niż komunistyczna. A każdy, kto uważał inaczej, był fantastą nieliczącym się z rzeczywistymi uwarunkowaniami. Cóż, z jednej strony argument ten jest argumentem słusznym - po oddaniu Polski w radziecką strefę wpływów przez Aliantów, rzeczywiście nie było żadnej innej alternatywy dla Polski Ludowej. Inna sprawa jednak, że udzielającemu wywiadu chyba dość łatwo przyszło pogodzenie wewnętrznego sprzeciwu wobec Stalina z działalnością w stalinowskiej partii. Tym samym okres lat 1945-1956 jest raczej przemilczany w wywiadzie, jako wyraźnie niewygodny dla rozmówcy i mogący zagrozić lansowanemu wizerunkowi Gierka jako polskiego patrioty.

A co Edward Gierek ma do powiedzenia na temat długów, które zaciągnął za swoich rządów? W zasadzie nie dziwi, że główną winą za ich powstanie obarcza okoliczności zewnętrzne, choć wspomina też o „przeinwestowaniu gospodarki”, co rzekomo miał naprawić „manewr gospodarczy”. Przyznajmy, że tzw. zima stulecia, która sparaliżowała kraj, oraz nieurodzaj w rolnictwie rzeczywiście mogły zaszkodzić rachitycznej gospodarce, ale diagnoza stawiana przez byłego pierwszego sekretarza jest tutaj niewystarczająca. Długów i porażki gospodarczej nie tłumaczy także „niska efektywność pracy”, której Gierek przypisał zasadniczą przyczynę kłopotów gospodarczych w drugiej połowie lat 70. Niska efektywność pracy nie była zresztą przyczyną, ale skutkiem funkcjonowania systemu socjalistycznego w Polsce. Także załamanie się „złotej dekady” Gierka bynajmniej nie tkwi w tym, że wzrostowi inwestycji w gospodarkę nie towarzyszył wzrost efektywności pracy, a przez to wzrost jakości i efektywności produkcji. W zasadzie socjalizm, jako ustrój gospodarczy oparty na klasycznej ideologii marksistowskiej, osiągnął szczyt swojego rozwoju w Polsce w epoce Gomułki. Dla przypomnienia i w wielkim uproszczeniu, komunizm był ruchem mającym zapewnić w teorii sprawiedliwy podział dóbr i poprawę losu klasy robotniczej, która w momencie kładzenia podstaw ideologii (pierwsza połowa XIX wieku) rzeczywiście była poddana ostrej presji ze strony kapitalistów i wspierających ich aparatów państwowych. Tylko że to była sytuacja z poprzedniego stulecia. Wraz z odejściem w przeszłość kapitalizmu czysto przemysłowego i coraz mocniejszej obecności sektora usługowego zaszła też zasadnicza zmiana położenia pracowników.

I tutaj dopatrywałbym się jednej z historycznych zasług Edwarda Gierka. Otóż ten wychowany we Francji i Belgii człowiek widział różnicę dziejowego rozwoju między Wschodem a Zachodem kontynentu, a jego program „rozwoju społeczno-ekonomicznego narodu” daleki był od idei międzynarodowego ruchu komunistycznego. Gomułka był zadeklarowanym przeciwnikiem kredytu zagranicznego, jako formy rozwoju gospodarki socjalistycznej. „Siermiężny socjalizm” towarzysza Wiesława był zatem doktrynalnie zgodny z ideologią marksistowską. Ale Gierek, otwierając gospodarkę na kredyt zagraniczny i związane z tym inwestycje, wpuścił do kraju coś, czego socjalistyczna ideologia nigdy nie zakładała - konsumpcjonizm. Jeśli ktoś zastanawia się, skąd sympatia starszego pokolenia do postaci Gierka i dekady lat 70., to wynika to najprawdopodobniej właśnie z tego powodu. Ludzie dostali rzeczy, o których za Gomułki nie mogli nawet pomarzyć. Ale ręcznie sterowana gospodarka planowana nigdy nie jest w stanie sprostać wymogom konsumpcyjnego społeczeństwa. Po prostu plany rozwoju kreślone na kilka lat do przodu powstają w oparciu o założenia, które mogą wkrótce ulec zmianie (np. wzrost kosztów obsługi kredytów walutowych). Pomijam już tutaj zupełnie zjawiska nieplanowane, takie jak oszustwa w raportach gospodarczych, kradzieże, marnotrawstwo czy wspomniane już uwarunkowania atmosferyczne. Edward Gierek, otwierając PRL na konsumpcję, podłożył minę z opóźnionym zapłonem pod cały system. Mina ta wybuchła przy pierwszym poważniejszym kryzysie gospodarczym, co też doprowadziło zresztą do jego upadku. Pomijam już w toku tego i tak skrótowego wywodu sytuację geopolityczną, w której gospodarka kraju podlega także wpływom czynników politycznych z zewnątrz, a dokładniej - z Moskwy. Oczywiście w wywodach Gierka ani śladu tego typu rozumowania. W zasadzie Gierek jest przekonany, że w momencie jego odsunięcia na boczny tor przez Kanię do spółki z Jaruzelskim kraj i gospodarka wychodziły już na prostą, a gdyby on pozostał nadal u steru partii, również problem zadłużenia zagranicznego udałoby się rozwiązać. Są to tezy w zasadzie nieweryfikowalne. Natomiast za późniejsze nawarstwianie się długów jawnie oskarża ekipę Jaruzelskiego.

Jak zatem sam siebie widzi towarzysz Gierek? Ano, jako w zasadzie szczerego i gorliwego patriotę, którego jedynym celem było dobro ojczyzny i narodu. A to, co w tym celu robił, nie zawsze mógł komunikować wprost ze względu na sytuację geopolityczną. Wszelkie wypatrzenia systemu, o jakich dane było mu wiedzieć, były przez niego zwalczane dla dobra ludzi. Cóż, nawet historycy epoki przyznają, że Gierek wydał kategoryczny zakaz używania broni palnej w stosunku do robotników, ale o innych formach przemocy już nie wspomina, zasłaniając się niewiedzą. Jest to oczywiście nieprawda, gdyż każdy z sekretarzy KC PZPR wiedział, iż rządy komunistyczne w Polsce oparte są o lufy radzieckich karabinów i czołgów, bez których ich władza w kraju nad Wisłą nie utrzymałaby się zbyt długo. Innymi słowy, Gierek nie przyznaje się do tego, że choć rzeczywiście za jego czasów nie strzelano do rodaków, to jednak „przewodniej roli partii” broniłby do upadłego. „Bo inaczej nie mogło być”. Cała tragedia polega tutaj na tym, że do momentu rozpadu ZSRR rzeczywiście, w momentach kryzysowych, graliśmy w swojego rodzaju rosyjską ruletkę.

Powszechna wiedza o epoce Gierka w zasadzie sprowadza się do długów, jakich jego ekipa zaciągnęła, a które Polska spłacała do roku 2012. Jest to jednak tylko jedna strona medalu. Czy tego chcemy, czy nie, trzeba przyznać, że pęd inwestycyjny Gierka podłożył podstawy pod rozwój Polski jako kraju przemysłowego. Oczywiście, poczynione inwestycje i zakupione licencje przeważnie były albo chybione, albo straszliwie przepłacone, ale na ich podstawie powstawały zakłady przemysłowe, elektrownie, drogi itp. Epoka Gierka to także historyczny boom inwestycji mieszkaniowych. To prawda, że bloki z wielkiej płyty ani nie były ładne, ani ekonomicznie najtańsze, ale jednak pozwalały oddawać rocznie do 300 tys. mieszkań, głównie w średnich i dużych miastach. Czekało się na nie długo, nieraz były felerne i brzydkie, ale jednak były. Bo były niezbędne dla rozwoju kraju. Jest to rzecz, której III Rzeczpospolita do dnia dzisiejszego nie rozumie. Po 89. roku państwa polskie abdykowało z rynku mieszkaniowego, czego smutne skutki zbieramy do dnia dzisiejszego, a niewiele wskazuje na to, aby miało się to diametralnie zmienić, mimo szumnych zapowiedzi z różnych stron sceny politycznej. Dlatego jeśli Gierek mówi, że nieprawdą jest, iż komunizm zrujnował Polskę, to ma ku temu pewne obiektywne podstawy. Epoka gierkowska przypieczętowała trwałe przekształcenie Polski z kraju rolniczego w kraj rolniczo-przemysłowy. A że fundamenty te były liche, przepłacone i w zasadzie można było to zrobić lepiej, to jest rzeczy oczywista. Jednego tylko nie uwzględnia - w ówczesnych uwarunkowaniach, gdy doktryna górowała nad prawami ekonomii, naprawdę ciężko byłoby to zrobić inaczej.

Ale kończąc już ten tekst, bo odbiegłem w sumie daleko od recenzowanej książki. Wywiad-rzeka z Edwardem Gierkiem to rzecz z dzisiejszego punktu widzenia w zasadzie historyczna. Echa tamtej epoki są już coraz słabsze w polskim dyskursie politycznym i ograniczają się właściwie do „pałowania się” na poziomie emocji i przyklejania gęby „komucha” w ramach całkowicie aktualnej walki politycznej. To ułatwia bardziej obiektywne podejście do książki Rolickiego. Oczywiście osoby reagujące na nazwisko Gierek = komunistyczny zdrajca raczej nie znajdą w tej książce nic ciekawego, ale cała reszta zainteresowanych powinna mieć okazję do ciekawej lektury, po której ukończeniu można nieco inaczej spojrzeć na najnowsza historię Polski. Wizerunkowe zabiegi Gierka są bowiem z współczesnej perspektywy dość proste do przejrzenia (Gierek z wywiadu to w sumie taki fajny, kierujący się własnymi zasadami i pracowity facet, którego wykiwali niewdzięczni współtowarzysze z partii), tym bardziej, jeśli posiadamy choćby podstawową wiedzę historyczną o tamtych czasach, więc pozostaje już tylko próba zrozumienia człowieka i motywów, którymi się kierował. Z zachowaniem jednak odpowiedniego poziomu czujności.

Wpadła mi w ręce dość leciwa już książka pod tytułem „Przerwana dekada”, a dokładniej wywiad-rzeka o takim tytule, jakiego Edward Gierek (1913-2001), pierwszy sekretarz KC PZPR w latach 1970-1980, udzielił Januszowi Rolickiemu zaraz po upadku komunizmu w Polsce. Był to rok 1990. Z ciekawoś...

Rozwiń

Zwiń

Ciężko jest być Najwyższym. Trzeba rządzić. I to rządzić sprawiedliwie, co również oznacza, że sprawiedliwie trzeba więzić, wieszać i rozstrzeliwać. Tak, ciężko być Najwyższym. Trzeba panować na wszystkim, projektować mundury żołnierzy, kupować broń i handlować mate, aby za zarobione pieniądze kupować jeszcze więcej broni. Ciężko wreszcie być Najwyższym, gdy kraj otaczają wrogowie, a i wewnątrz jego granic skryci są niegodziwcy, którzy ciągle spiskują przeciwko rządowi i rozwieszają po miastach złośliwe pamflety i szydercze karykatury. Ale mimo tych wszystkich trudów José Gaspar Rodríguez de Francia (1766-1840) pozostał Najwyższym aż do samego końca swego życia i przez nieco ponad ćwierć wieku żelazną ręką rządził Paragwajem, nadając temu państwu ów specyficzny, autorytarny ryt, który trwać będzie właściwe aż do czasów współczesnych.

Historyczna postać Wieczystego Dyktatora była główną inspiracją dla paragwajskiego pisarza, Augusto Roa Bastosa, do napisania monumentalnej powieści pod tytułem „Ja, najwyższy”. Książka ta uchodzi za dzieło jego życia i jest nie tylko monumentalna, ale także, pod pewnymi względami, monstrualna. Zupełnie jak postać człowieka, który lubił się określać mianem el supremo, czyli Najwyższy. Od razu trzeba zaznaczyć, że powieść Bastosa wcale nie jest rzeczą łatwą i przyjemną w lekturze. Wręcz przeciwnie, to wymagająca ogromnych pokładów cierpliwości i samozaparcia przeprawa przez literacką interpretację meandrów myślenia paragwajskiego dyktatora. Wystarczy bowiem przyjrzeć się stylowi narracji, aby od razu dostrzec, iż mamy do czynienia z dziełem nieszablonowym. Otóż powieść ta jest niby to zbiorem zapisków Najwyższego, którego dokonuje jakiś anonimowy kompilator. Oczywiście pod postacią tą skrywa się sam pisarz. Gwoli wyjaśnienia tej nietypowej konstrukcji powieści, trzeba dodać, że Francia miał obsesyjny wręcz zwyczaj skrupulatnego notowania wszelkich spraw związanych ze swoimi rządami. Jego osobiste archiwum obejmowało dziesiątki ksiąg, z których znaczna część spłonęła podczas pożaru pod koniec jego życia. Kompilator wciela się w powieści w rolę poszukiwacza pozostałości na pogorzelisku, wyciągającego kolejne nadpalone karty z zapisem przemyśleń dyktatora i uzupełniającego je tu i ówdzie własnymi wtrętami oraz autentycznymi dokumentami z epoki (listami, fragmentami pamiętników i relacji podróżniczych).

Powieść zaczyna się od rozmowy dyktatora z jego osobistym sekretarzem, Policarpo Patino, który również jest postacią historyczną. Ta dwójka będzie przewijać się przez karty powieści właściwie do samego końca. Na tle obłudnie wiernego i pokornego Patino pisarz odmalowuje wyniosły - żeby nie powiedzieć zadufany - i dominujący charakter Najwyższego. To postać przeświadczona o własnej misji dziejowej, którą to tylko on jest w stanie wypełnić. Całe swoje otoczenie traktuje w sposób paranoicznie podejrzliwy i z nieskrywaną pogardą. Dotyczy to szczególnie jego przeciwników politycznych, o których co do zasady nie ma najlepszego mniemania (delikatnie rzecz ujmując). W zasadzie w ten sam sposób traktuje swojego biednego sekretarza, nie szczędząc mu złośliwości oraz różnego rodzaju wyrzutów, a na końcu nawet dyktując mu jego własny wyrok śmierci. Meandry umysłowości Najwyższego poznajemy jednak nie tylko z jego „rozmów” z Patino, ale także z niby spisanych jego ręką przemyśleń na przeróżne tematy. Przemyślenia te czasami są tylko pretekstem dla pisarza do tworzenia kwiecistych i oryginalnych popisów literackich lub nieuchwytnych dla niehiszpańskojęzycznego odbiorcy zabaw słownych, tak trudnych do zachowania w procesie translacji.

Taka oto postać dyktatora ukazuje się nam z kart powieści i w zasadzie w jakimś stopniu musi ona odpowiadać historycznej prawdzie, skoro ówcześni podróżnicy nazwali Paragwaj pod jego rządami „Królestwem Grozy”. Dyktator zamienił bowiem porośnięty dżunglą kraj w samowystarczalne i zamknięte przed obcymi władztwo, w którym znane powiedzenie Ludwika XIV, iż „państwo to ja” nabrało zupełnie realnego znaczenia. Nie da się bowiem zaprzeczyć, że Francia w jakimś sensie stworzył kraj, którym potem władał przez długie lata. Początkowo bowiem junta rządząca Paragwajem przychylnym okiem zerkała w stronę sąsiedniej Argentyny i jej federacyjnych zapędów wobec „prowincji Asuncion”. Jednak przejęcie pełni władzy przez Najwyższego w roku 1814 na trwale zadecydowało o odrębności narodowej Paragwaju. Bardzo interesujące są tutaj analizy, jakie pisarz wkłada w usta lub głowę Franci, odnośnie jego spojrzenia na ówczesną sytuację geopolityczną w Ameryce Łacińskiej po zrzuceniu hiszpańskiej dominacji. To bardzo trzeźwa analiza możliwości i zagrożeń, jakie stanęły wobec tego stosunkowo małego kraju, jakim był - i w sumie jest nadal - Paragwaj. Widać zatem, że pisarz najpierw sam wytworzył w swojej głowie postać Francii, aby potem przelać to doświadczenie na karty powieści. I zrobił to bardzo przekonująco, gdyż jego literacka kreacja postaci Najwyższego jest w zasadzie wzorcowym szkicem osobowości obsesyjnie chorej na manię wielkości.

Wróćmy jeszcze na chwilę do języka i stylu utworu. Tak ja wspomniałem, język Bastosa nie ułatwia odbioru powieści. Czasami zdaje się, że pisarz wpada w jakiś literacki szał, który może w jakimś sensie oddawać też sposób myślenia dyktatora. Wspomniałem już o paranoicznych cechach jego osobowości, które wraz z wiekiem z pewnością mogły się pogłębiać. Dyktator, siedząc do późna w nocy w swoim archiwum, mógł przelewać na papier właśnie takie chaotyczne i nieuporządkowane myśli, w których mieszały się rozmaite wątki i problemy. To szaleńcze następstwo myśli jest zatem metodą literacką pisarza i polem do prezentacji własnego talentu. Do tego dzieło paragwajskiego pisarza nie jest też pozbawione elementów humorystycznych (absolutnie prześmiewcza scena rezygnacji dobosza Najwyższego, która bawi do łez) lub samo złośliwości pisarza pod własnym adresem. W powieści znajdziemy też odwołanie do wcześniejszego utworu Bastosa, a mianowicie do „Syna człowieczego”, w którym również postać Najwyższego była wspomniana. Wreszcie w powieści nie mogło zabraknąć elementów magicznych (np. odizolowana wioska, w której skazańcy zmieniali się w kamień, lub rozmów dyktatora ze swoim zdechłym psem Sułtanem).

Ze zrozumiałych względów w powieści przewija się mnóstwo nawiązań do historycznych wydarzeń. Dobrze jest znać przynajmniej w zarysie historię tego regionu, aby móc w pełni zrozumieć ich rolę. Szczególnie znajomość postaci historycznych zdecydowanie jest zalecana, gdyż nawet krótka kwerenda ich biografii ukaże ukryte w tekście znaczenia pewnych wydarzeń i motywów. A to szczególnie ważne dla zrozumienia postaci dyktatora, która była przecież przede wszystkim postacią polityczną, niekwestionowanym władcą swojego państwa, osadzoną jednak w konkretnej rzeczywistości historycznej.

Warto wreszcie wspomnieć o współczesnym dla momentu wydania powieści kontekście utworu. W gruncie rzeczy bowiem powieść „Ja, najwyższy” mogła być odczytana jako zawoalowana krytyka długoletniej dyktatury Alfredo Stroessnera, który władał Paragwajem jeszcze dłużej niż Francia - od 1954 do 1989 roku. Także jego rządy charakteryzowały się przemocą, prześladowaniami opozycji oraz terrorem. Bastos ukazując paranoidalne i momentami mocno karykaturalne rządy Najwyższego mógł jednocześnie uderzyć w ówczesną autorytarną władzę w Paragwaju. Warto dodać, że w momencie wydania powieści przebywał on od 1947 roku na emigracji w Argentynie, a anty-dyktatorska wymowa jego książki spowodowała jego kolejne wypędzenie. Tym razem do Europy. Do kraju mógł powrócić dopiero po odsunięciu Stroessnera od władzy w roku 1989. Co ciekawe, w powieści zabrakło wyraźnego i jednoznacznego potępienia postaci Franci ze strony pisarza. Dokonując interpretacji jego osobowości, pisarz chciał ukazać piętno, jakie odcisnął on na Paragwajczykach, którzy przez przytłaczający okres swojej historii kierowani byli przez autorytarnych przywódców. Ten nie do końca określony stosunek do Franci każe jednak przypuszczać, że ukryte ostrze politycznej wymowy utworu rzeczywiście miało całkiem współczesnego Bastosowi adresata.

W zasadzie ciężko mi jednoznacznie ocenić dzieło życia paragwajskiego pisarza. Z jednej strony jest to powieść bardzo trudna, wymagająca skupienia i uwagi oraz docenienia kunsztu literackiego i bogactwa języka. Zabaw słowne autora, rozwlekłe monologi, które wkłada w usta lub myśli dyktatora, niejako przesłaniają właściwą akcję powieści. O ile w ogóle o jakiejkolwiek akcji możemy mówić. Wszak Najwyższy jest przekonany, że w zasadzie może on przywoływać zdarzenia i myśli bez porządku chronologicznego. Wszak to on jest Najwyższym, więc kto może mu tego zabronić? Druga strona medalu to bardzo przekonująca, momentami wręcz genialna interpretacja postaci Wiecznego Dyktatora. Tak czy inaczej, na pewno jest to jedna z najważniejszych książek napisanych na kontynencie południowoamerykańskim i już z tego powodu warto się z nią zmierzyć. Rzecz godna polecenia.

Ciężko jest być Najwyższym. Trzeba rządzić. I to rządzić sprawiedliwie, co również oznacza, że sprawiedliwie trzeba więzić, wieszać i rozstrzeliwać. Tak, ciężko być Najwyższym. Trzeba panować na wszystkim, projektować mundury żołnierzy, kupować broń i handlować mate, aby za zarobione pieni...

Rozwiń

Zwiń

Tym razem w serii Prozy Iberoamerykańskiej przyszedł czas na Urugwaj. „Dziękuję za ogień” to powieść tamtejszego pisarza, Mario Benedettiego (generacja 45), w której przenosimy się do lat 60. XX wieku. Powieść - wyjąwszy kilka rozdziałów - jest w zasadzie introspekcją głównego bohatera, Ramona Budino, w której musi on zmierzyć się ze swoim nie do końca szczęśliwym życiem. Choć należy do wyższej warstwy średniej, ma żonę i syna, a zawodowo prowadzi dobrze prosperujące biuro podróży, nie odczuwa życiowej satysfakcji. Ciążą mu bowiem relację z jego ojcem, kiedyś kochanym Tatą, a teraz po prostu Starym. Urugwajski pisarz tworzy zatem sytuację wewnętrznego rozdarcia bohatera, na którym to tle odmalowuje ówcześnie aktualną sytuację społeczną w swoim kraju.

A więc osią przewodnią powieści jest konflikt na linii syn-ojciec. Edmund Budino, senior rodu, to człowiek obdarzony niezwykłą charyzmą oraz siłą woli, co wykorzystuje do podporządkowania sobie otoczenia. To typ bezwzględnej persony, która tylko dzięki własnym zdolnościom doszła do ogromnego znaczenia w niewielkim Urugwaju. Inna sprawa, że nie zrobił tego do końca uczciwie. Wręcz przeciwnie - cała jego kariera była sztuką lawirowania i naginania prawa. Stary doskonale zna się na ludziach, potrafi czytać ich słabości, aby je następnie wykorzystać do własnych celów. Nie jest mu obcy szantaż, przekupstwo, groźby, a może i nawet stosowanie przemocy. Mamy zatem do czynienia z postacią cyniczną i pozbawioną wszelkich skrupułów. Ale ten obraz własnego ojca Ramon odkrywa z czasem, gdyż jego pierwsze wspomnienia związane z Tatą są bardzo pozytywne. Dopiero pewien incydent między ojcem a matką bohatera otwiera mu oczy. Właśnie wtedy Tata staje się Starym, a w Ramonie zaczyna kiełkować nienawiść do rodzica.

Silna osobowość ojca żywo kontrastuje z bezbarwnymi postaciami jego dwóch synów. Hugon, młodszy brat Ramona, to kompletne rozczarowanie dla Edmunda, z którym nie wiąże on żadnych nadziei. Ma je w stosunku do starszego syna, gdyż dostrzega w nim inteligencję, ale jednocześnie widzi też kompletny brak charakteru i zdecydowania. Stary rozgrywa syna, który dzięki jego pieniądzom założył własny biznes i prowadzi dostatnie życie. Również główny bohater jest świadomy tego wewnętrznego konfliktu: z jednej strony, pogłębiającej się niechęci do ojca, a z drugiej - świadomości, że całe jego ustabilizowane życie zawdzięcza wypracowanej przez Starego renomie nazwiska Budino. To paląca zadra, która nie daje wewnętrznego spokoju i zatruwa mu życie. Jednocześnie komfort dostatniej egzystencji powstrzymuje go przed „rozpoczęciem wszystkiego od nowa”. Oto coś na kształt współczesnej odsłony kompleksu Edypa.

Pod postacią rodziny Budino pisarz przedstawia świat urugwajskiej klasy średniej i wyższej (używając ówczesnej terminologii - burżuazji). Ukazując ich dostatnie życie pod względem materialnym, jednocześnie odsłania pustkę ich życia wewnętrznego. Kompleksy, zawiedzione nadzieje, brak prawdziwych celów życiowych itp. - te elementy możemy wyczytać z prozy Benedettiego. Ramon jest tutaj sztandarowym przykładem zagubionego dojrzałego mężczyzny, nie potrafiącego odnaleźć szczęścia w życiu zawodowym oraz małżeńskim i szukającego pocieszenia w płytkich, najczęściej seksualnych, relacjach z przypadkowo napotkanymi kobietami. Jest to zatem wątpliwy moralnie świat zaspokajania chwilowych zachcianek i pogoni za wydumanymi fantazjami, czego najlepszym przykładem jest relacja głównego bohatera z żoną własnego brata, o czym jeszcze wspomnę. Inną odsłoną pustki tej klasy społecznej jest pogardliwy stosunek do własnego kraju, z czym pisarz rozprawił się w rozpoczynającym powieść rozdziale rozgrywającym się w Nowym Jorku.

Lata 60. XX wieku w Urugwaju to czas dyktatury wojskowych i narastania tendencji autorytarnych w kraju, który uchodził za najbardziej stabilny spośród państwa latynoamerykańskich („latynoska Szwajcaria”). W społeczeństwie zaczyna coraz większą popularność zdobywać lewica. Pisarz przedstawia trzy podejścia do tego zjawiska w rodzie Budino. Nie dziwi, że Stary, kapitalista starej daty, uważa socjalizm za stek szkodliwych bzdur i jest jego twardym przeciwnikiem. Ramon z kolei przeżył w młodości fascynację lewicową ideologią, ale jego chwiejny i niezdecydowany charakter uniemożliwił mu prawdziwe zaangażowanie w działalność polityczną lub społeczną. Będąc synem własnego ojca ogranicza się do cichego wsparcia, jakiego udziela własnemu potomkowi, Gustavo. Najmłodszy przedstawiciel rodu Budino to z kolei przykład młodzieży inteligenckiej, ostro atakującej ówczesną sytuację społeczno-ekonomiczną kraju z pozycji zbliżonych do lewicującego anarchizmu. Spór o idee jest tematem wielu rozmów między Gustavo i Starym, z których z reguły zwycięsko wychodzi senior rodu. Kierując się własnym doświadczeniem, bezlitośnie punktuje on naiwność i młodzieńczy zelotyzm swojego wnuka. Ramon w tym konflikcie skrycie wspiera syna, ale z drugiej strony nie może wyzbyć się swojego zachowawczego podejścia, starając się jednocześnie hamować młodzieńczy entuzjazm juniora dla sprawy. Pisarz nie kończy wątku Gustavo, a więc nie wiem, jaką ostatecznie drogę obierze najmłodszy z roku Budino.

Kulminacyjnym momentem powieści jest finał romansu między Ramonem i jego szwagierką, która idzie z nim do łóżka, ale odmawia opuszczenia męża, czyli brata głównego bohatera. Tym samym kobieta wydaje wyrok na jednego z przedstawicieli rodu Budino. To punkt bez odwrotu, w którym Ramon traci ostatecznie jakiś inny cel, który mógłby nadać sens jego życiu, choć trudno jednocześnie uwierzyć, że odbicie żony własnemu bratu i porzucenie dla niej własnego małżeństwa rzeczywiście byłoby jakimkolwiek ratunkiem dla głównego bohatera. Należy to raczej traktować jako kolejny przejaw niedojrzałości i chwiejności bohatera, który poprzez idealizację Dolores próbuje wypełnić pustkę własnej egzystencji. To rozpaczliwy akt pogoni za niemożliwym do zrealizowania ideałem prawdziwego szczęścia. Ramon jednak nie zdaje sobie z tego sprawy, a odtrącenie przez kochankę uznaje za ostateczny powód do rozwiązania sporu ze Starym. Nie będę zdradzał, jak zakończy się konfliktu między ojcem i synem. Stanowi on zamknięcie powieści, w którym poznajemy prawdę o Edmundzie Budino. Ale czy na pewno? Czy Stary wobec własnej kochanki nie gra do końca tej samej roli? A może właśnie wtedy ukazuje siebie po raz pierwszy jako całkowicie bezbronnego i zranionego, co stałoby w sprzeczności z całym jego dotychczasowym życiem? Zakończenie intrygi przewodniej powieści przez urugwajskiego pisarza pozostaje pod tym względem pewne niedopowiedzenie, umożliwiając czytelnikowi własną interpretację postaci Starego.

Podsumowując, „Dziękuję za ogień” to opowieść o międzyludzkich relacjach (nie tylko tych rodzinnych), ale również otwarta przez pisarza dyskusja o kształcie społeczeństwa urugwajskiego lat 60. XX wieku i trapiących je problemach. Benedetti nie mówi tutaj wprost, ukrywając treść społeczną pod płaszczykiem rodzinnego konfliktu. Ale znajomość historii Urugwaju odsłania „drugie dno” tego utworu, w którym to widać z wolna nadciągający kryzys, a więc upadek demokracji, narastające dysproporcje społeczne oraz narodziny ruchu Tupamaros, który do początku lat 70. będzie walczył z wojskową dyktaturą. Konflikt w rodzinie Budino jest zatem możliwy do odczytania jako konflikt społeczny, w którym stara i kapitalistyczna elita (skryta pod postacią Edmunda Budino) rządzi twardą ręką krajem. Ich dzieci (Ramon) zadowalają się materialnym bezpieczeństwem, gwarantowanym przez konserwatywne elity. Dopiero młode pokolenie w postaci Gustava dostrzega potrzebę zmiany, ale czy będzie w stanie ją dokonać? Tę kwestię pisarz pozostawia nierozstrzygniętą. Z perspektywy czasu możemy jednak odpowiedzieć na to pytanie - było, gdyż w latach 80. Urugwaj powrócił do demokracji.

Tym razem w serii Prozy Iberoamerykańskiej przyszedł czas na Urugwaj. „Dziękuję za ogień” to powieść tamtejszego pisarza, Mario Benedettiego (generacja 45), w której przenosimy się do lat 60. XX wieku. Powieść - wyjąwszy kilka rozdziałów - jest w zasadzie introspekcją głównego bohatera, Ra...

Rozwiń

Zwiń

Lubię czytać o światach, które odeszły w zapomnienie. Takim nieistniejącym już światem jest południowoamerykańska pampa, czyli w przybliżeniu rozległy i równinny obszar leżący na pograniczu Argentyny, Urugwaju i Brazylii. A wszystko zaczęło się wraz z przybyciem na te tereny Europejczyków i założeniem pierwszych hodowli bydła w Nowym Świecie. I - jak to w hodowli bywa - od czasu do czasu co cwańsze egzemplarze „dawały nogę” z estancji i zapuszczały się w rozległą i bezludną pampę. Z czasem zwierzęta zdziczały, a ich liczebność rosła w wyniku niekontrolowanego rozrodu. Wkrótce w ich ślady poszli ludzie. Przestępcy, dłużnicy i różnego rodzaju niespokojne duchy, nie pasujące do nowo tworzącego się kolonialnego społeczeństwa - bezkresna pampa przyciągała wszystkich, tworząc z nich kozaków Nowego Świata. Gauczów (hiszp. gaucho).

Ale kim dokładnie byli gauczowie? W zasadzie należałoby ich ulokować między kowbojami a traperami z terenów północnoamerykańskich. Ich głównym zajęciem było przemierzanie pampy i pomoc w hodowli bydła, która stała się jedną z dominujących dziedzin gospodarki argentyńskiej. Korzystali oni właśnie z nagromadzenia zbiegłych zwierząt, na które polowali, aby się wyżywić i pozyskać ich skóry. Byli też mistrzami jazdy konnej, więc chętnie byli zatrudniani przez ranczerów do ujeżdżania koni lub pędzania wielkich stad zwierząt hodowlanych. Gauczowie jednak nade wszystko cenili własną wolność i specyficznie pojęty honor, a z racji ustawicznego życia w siodle i bycia w ciągłej drodze, byli przyzwyczajeni do wszelkich niewygód oraz posługiwania się bronią (w szczególności sławnymi nożami facon, za pomocą których rozstrzygali co poważniejsze kwestie sporne). A poza tym pili ogromne ilości yerba mate.

Literatura gauczowska jest szczególnie mocno obecna w Argentynie, w której epopeją narodową jest „Martin Fierro”, poemat poświęcony właśnie życiu na rozległych pampach w północnej części tego kraju. Ale temat ten poruszali również inni pisarze argentyńscy. „Don Segundo Sombra” jest krótką powieścią napisaną w 1926 roku przez Ricardo Guiraldesa, w której odmalowano powoli odchodzący do przeszłości świat gauczów, przegrywających starcie z nowoczesnością i postępem. Powieść tę określiłbym mianem „sielanki gauczowskiej”, gdyż w sposób wyidealizowany oddaje ona tryb życia gauczów. Ten momentami nieco naiwny idealizm świadczy o wielkiej sympatii, jaką Guiraldes darzył to środowisko, czego zresztą dowodzi przepiękna dedykacja na początku książki.

Czas akcji powieści nie jest dokładnie sprecyzowany, ale możemy założyć, że toczy się ona w momencie pisania powieści, a więc w latach 20. XX wieku. Głównym bohaterem, który pełni równocześnie rolę narratora, jest chłopak-sierota z małego miasteczka (jego prawdziwą tożsamość poznamy na samym końcu powieści), który w wieku czternastu lat ucieka od swoich bezwzględnych ciotek i podąża na pobliskie ranczo w poszukiwaniu pracy jako resero, tj. zawodowy poganiacz bydła. Do tego kroku skłania go przypadkowe spotkanie z don Segundo, doświadczonym gauczem, który również przybył do miasteczka w poszukiwaniu zajęcia. Dodajmy, że postać don Segundo była zainspirowana przez prawdziwego gauczo z estancji Guiraldesa, don Segundo Ramireza (zdjęcie człowieka do zobaczenia na Wikipedii).

Natomiast w powieści postać don Segundo Sombra jest wyidealizowanym i żywym obrazem kultury gauczowskiej, w której mamy zawarte wszystkie cechy charakterystyczne dla tego typu osobowości - małomówność, honorowość, siła fizyczna, biegłość w ujeżdżaniu koni oraz spędzie bydła, zapewne też umiejętność posługiwania się nożem i wreszcie bogate doświadczenie z twardego życia na pampie. Don Segundo to także doskonały opowiadacz rozmaitych historii oraz anegdot. Sombra to nazwisko wybrane nieprzypadkowo, gdyż słowo to znaczy po hiszpańsku „cień”. I taka też jest rola tej postaci, która zawsze pozostaje gdzieś na uboczu, niewiele mówi, ale jej osobowość odciska silne piętno na wymowie całego utworu. Główny bohater (celowo nie zdradzam jego imienia) określa go mianem „ojca chrzestnego”, gdyż jest dla niego wzorcem postępowania, choć jemu samemu daleko jeszcze do życiowej mądrości i opanowania don Segundo. Mimo to chłopak chce być takim jak on, więc przez kilka lat nie odstępuje go na krok, ucząc się od niego trudnego sposobu życia gaucza. Trwa to do czasu, aż otrzymuje niespodziewaną wiadomość, która ujawnia jego pochodzenie. Don Segundo pełni zatem w powieści podwójną rolę - jest jednym z jej bohaterów, a jednocześnie jest uosobieniem gauczowskiego ideału.

Cała fabuła powieści nie jest skomplikowana i służy pisarzowi przede wszystkim do odmalowania świata gauczów, ich sposobu bycia oraz obyczajów. Pisarz w kolejnych rozdziałach w sposób bardzo szczegółowy przedstawia kolejne scenki z gauczowskiego życia, a więc mamy tutaj pracę na estancji wielkiego hodowcy bydła, następnie obszerną relację z arreo, tj. przepędu bydła między odległymi posiadłościami ranczerów; mamy wreszcie przykłady gauczowskich rozrywek - hazardu powiązanego z walkami kogutów i wyścigami konnymi, wiejskich festynów i zabaw tanecznych oraz raczej krótkotrwałych miłostek z napotykanymi w czasie wędrówek kobietami. Wszystko to pisarz oddaje z niezwykłym znawstwem tematu, z zachowaniem nawet drobnych detali, co jeszcze raz podkreśla, że świat ten nie był mu obcy, choć sam Guiraldes był zamożnym i wykształconym człowiekiem, właścicielem bogatej estancji La Portena. Nie przeszkadzało mu to jednak czuć autentycznego podziwu dla tych prostych, ale twardych jak „nandubajowe słupy” (nandubay - południowoamerykańskie drzewo o niezwykle twardym i odpornym na procesy gnilne drewnie) ludzi, z którymi przyszło mu codziennie się zadawać i w których towarzystwie zapewne też dorastał. Stąd też w powieści możemy odnaleźć liczne nawiązania autobiograficzne do losów jej autora.

Nie sposób odmówić tej powieści uroku literackiego. Opisy są bardzo szczegółowe, pełne porównań i momentami poetyckiego języka, który zastosowano do opisu pampy. Ciekawie czyta się o tym egzotycznym dla nas świecie, choć w pewnym momencie przychodzi do nas refleksja, że to na pewno nie jest komplementarny obraz świata gauczów. Poza sceną pojedynku na noże dwóch pobocznych postaci z powieści, w którym to jeden z nich ginie, w powieści trudno szukać ciemnych stron tego „fachu”. A te z pewnością musiały w rzeczywistości występować. Przede wszystkim podstawowym napojem gauczów w powieści jest yerba mate, ale - znając życie - trudno uwierzyć, że byli to sami praworządni i wstrzemięźliwi od alkoholowych uciech osobnicy. Wszak mówimy o prostych i przeważnie niewykształconych ludziach. Tym samym można postawić powieści zarzut zbytniego monumentalizmu, czyli patrzenia na świat gauczów wyłącznie przez „różowe okulary”. Natomiast inna sprawa, że powieść argentyńskiego pisarza ma bardzo nostalgiczną wymowę, a końcowa scena odjazdu o zmierzchu don Segundo jest w zasadzie oddaniem niepowstrzymanego procesu przemijania gauczów jako grupy społecznej. Co ciekawe, główny bohater opuszcza swoje miasteczko o wschodzie słońca, co dodaje dodatkowego znaczenia powieści, która rozpoczyna się o poranku, a kończy o zmierzchu, niejako oddając początek i koniec świata gauczów. Zacytujmy Guiraldesa: „Przybycie oznacza dla resero jedynie pretekst do odjazdu” - ten cytat z powieści doskonale oddaje, czym był gauczowski żywot. „Iść dalej, dalej, coraz dalej”.

„Don Segundo Sombra” jest zatem próbą utrwalenia wyidealizowanego mitu gaucza, jako postaci odchodzącej w przeszłość argentyńskiej historii. To także opowieść o fatum ludzkiego przeznaczenia, któremu opór mogą stawić jedynie jednostki takie jak don Segundo. Bezkresna pampa została zasiedlona, zdziczałe bydło wybite lub ponownie schwytane, a nowoczesne państwo krzywym okiem spoglądało na wszelkie jednostki żyjące według innych praw niż tych ustanowionych w rządowych gmachach gdzieś daleko w stolicy - oto powody dla których świat gauczowski w swojej pierwotnej formie musiał zniknąć. Nie oznacza to jednak, że odszedł całkowicie. Zapewne potomkowie gauczów nadal kultywują spuściznę po wolnych i dumnych jeźdźcach z pampy, ale czy w dobie mediów masowych, mechanizacji hodowli i wreszcie zawłaszczenia każdego akra ziemi postacie takie jak don Segundo mogłyby znaleźć jakąkolwiek nić powiązania z minioną przeszłością? Chyba nie, skoro dla gaucza najważniejsza była nieskrępowana wolność. Tę wolność czuć w powieści Ricardo Guiraldesa, ale czuć tutaj też żal za światem, który przeminął.

Lubię czytać o światach, które odeszły w zapomnienie. Takim nieistniejącym już światem jest południowoamerykańska pampa, czyli w przybliżeniu rozległy i równinny obszar leżący na pograniczu Argentyny, Urugwaju i Brazylii. A wszystko zaczęło się wraz z przybyciem na te tereny Europejczyków...

Rozwiń

Zwiń

„Egzamin” to pierwsza powieść jednego z najsławniejszych argentyńskich pisarzy, Julio Cortazara, i zarazem pierwsza tegoż autora, którą miałem okazje przeczytać. Książka została ukończona we wrześniu roku 1950, ale ówcześnie nie udało się jej wydać i dopiero po śmierci pisarza trafiła ona w ręce czytelników. To zatem dość nietypowy przypadek gdy wczesne dzieło pisarza niejako zamyka jego literacki dorobek, choć podobno można odnaleźć w nim wszystkie charakterystyczne cechy późniejszej twórczości Cortazara.

Bohaterami powieści jest grupka młodych ludzi, którą dzisiaj określilibyśmy mianem paczki znajomych. Dwójka z nich, Juan i Klara, oczekuje na egzamin w Budzie, do którego zostały im dwa dni. I właśnie podczas tych dwóch dni rozgrywa się akcja powieści. Czas ten wykorzystują na szwendanie się po Buenos Aires w towarzystwie innej pary, Andresa i Stelli, oraz ich wspólnego znajomego, Kronikarza, który jest dziennikarzem lokalnej gazety. Stąd jego pseudonim. Podczas swojej eskapady odwiedzają ulubione knajpy i dyskutują o literaturze oraz otaczającej ich rzeczywistości. W dyskusjach tych zawarta jest w gruncie rzeczy refleksja samego autora na temat literatury, ulubionych pisarza i wizji twórczości artystycznej w ogóle. „Egzamin” to także zawoalowana forma krytyki ówczesnego społeczeństwa argentyńskiego z punktu widzenia młodego intelektualisty - i tu należy upatrywać powodu, dla którego książka nie ukazała się drukiem tuż po jej napisaniu. Ale o tym napiszę szerzej nieco później.

Narracja powieści początkowo jest zupełnie normalna aż do momentu, w którym na scenę wkracza... kalafior. Pojawiają się także niestandardowe rozwiązania w zakresie formatowania tekstu, a więc wtręty, różne dopowiedzenia, wykrzyknięcia, nieraz opuszczone wersy lub urwane zdania itp., co znacząco utrudnia lekturę. Szczególnie, że ta, będąca początkowo zapisem intelektualnych konwersacji grupki młodych ludzi, z czasem zaczyna nabierać coraz bardziej niepokojącego charakteru. W opisach pobocznych pojawiają się bowiem surrealistyczne elementy, potęgujące poczucie nierealności, a później niepokoju i wreszcie narastającego zagrożenia. Egzamin Juana i Klary - będący wydarzeniem, wokół którego zbudowano raczej skąpą fabułę powieści - jest pretekstem do roztoczenia wizji postępującej dezintegracji świata otaczającego bohaterów. Początkowo do czytelnika docierają jakieś nieśmiałe szepty o mgle spowijającej miasto oraz narastającej duchocie i parności powietrza. Następnie coraz śmielej pisarz zamieszcza kolejne opisy, w których fizyczna struktura miasta zaczyna się z wolna rozpadać, by pod koniec powieści jawnie już zaserwować czytelnikowi zupełnie apokaliptyczną atmosferę upadku wielkiej metropolii.

Dla mnie książka ta posiada przyjemnie nostalgiczną aurę życia intelektualnego z połowy ubiegłego stulecia, a więc epoki sprzed nastania mediów masowych, w której literatura była jedną z podstawowych rozrywek dobrze wykształconych młodych ludzi z wielkich miast, a dyskusje o przeczytanych książkach oraz znanych pisarzach stanowiły jedno z ich głównych zajęć. Jest tutaj oczywiście jakiś elitaryzm społeczny, gdyż pisarz ukazuje grupkę młodych intelektualistów (poeta, pisarz, dziennikarz, studenci), którzy pośród wzajemnych rozmów i lektur poszukują sensu własnego życia. Z dzisiejszego punktu widzenia zaprezentowany w książce poziom znajomości literatury, szczególnie francuskiej, może wydawać się nieco sztucznym i napuszonym pozerstwem, ale warto pamiętać, że powieść powstawała w zupełnie innych czasach, w których znajomość nie tylko klasyków, ale także awangardowych pisarzy stanowiła istotny atut towarzyski w kręgach zaangażowanej młodzieży uniwersyteckiej.

W prozie Cortazara mamy zatem do czynienia z ustawicznym balansowaniem na granicy świata realnego i świata surrealistycznego, ustawicznie wykrzywiającego powieściową rzeczywistość (służą temu wprowadzone przez pisarza takie figury literackie jak grzyby, kości, psy itd.). Ale są tutaj także obecne inne elementy, na które warto zwrócić uwagę. Przede wszystkim humor (ach, ten kalafior będący obiektem troski Juana), który niejako zmiękcza gęstniejącą atmosferę schyłku wielkiego miasta. Sceny bójki o grzebień lub sprzątania zatłoczonego tramwaju, którym podróżują bohaterowie, wywołują uśmiech na twarzy. Szczególnie ta pierwsza sytuacja, w której szanowni i stateczni mężczyźni starli się o pierwszeństwo do skorzystania z zawieszonego na łańcuszku w męskiej toalecie grzebyka do czesania, bawi do łez. Inną cechą charakterystyczną dla „Egzaminu” jest specyficzny przeintelektualizowany język, pełen trudnych i rzadko spotykanych słów (eskapizm, pleonazm, anachoreta itp.), którymi bohaterowie operują na równi z młodzieżowymi przekleństwami. Także pomoc słownika języka polskiego podczas lektury jest bardziej niż wskazana. Wreszcie warto zwrócić uwagę na błyskotliwość dialogów tworzonych przez pisarza, gdyż w prozie Cortazara postacie mówią dużo i często.

To, co łączy bohaterów powieści (poza Stellą), to ich inteligenckie zacięcie, które wyraźnie odróżnia ich od szarych mas napotykanych na ulicach miasta. Wydaje się, że rozmowy i refleksje poszczególnych postaci są zatem młodzieńczą próbą pisarza zdefiniowania problemów tej grupy czy też klasy społecznej. To świat problemów teoretycznych, roztrząsania kwestii literackich i filozoficzny, a dla niektóry - przysłowiowego dzielenie włosa na czworo. Ale w tych rozmowach bohaterów Cortazara kryje się też parę naprawdę mądrych i ciekawych obserwacji, jak na przykład refleksja Andresa: „Spać - to znaczy gubić się, a kiedy usiłujesz powtórnie zasnąć, to znaczy, że szukasz powtórnej ucieczki.”, na którą Juan odpowiada: „Wiem, lekkiej śmieci bez konsekwencji. (...) ale na tym polega właśnie wielka sztuka spania, wspaniałość drzemki. Wakacje od samego siebie, nie widzieć nic i nie widzieć siebie. Wspaniałe, che”. Tego typu intrygujących przemyśleń znajduje się w powieści naprawdę sporo, więc warto czytać ją naprawdę uważnie, aby ich nie przeoczyć („Przyrost przeklinania stoi w stosunku odwrotnie proporcjonalnym do siły narodu.”).

Zamykając już kwestię postaci, warto wspomnieć o jeszcze jednym bohaterze powieści, którego celowo do tej pory pominąłem, gdyż stanowi on dla mnie nie lada zagadkę. Otóż śladami grupy przyjaciół podąża tajemniczy Abel (Abelito), który pojawia się w tych samych miejscach, co oni, ale w zasadzie niewiele więcej o nim wiemy. Pisarz trzyma go w celowym ukryciu, z którego wychodzi tylko na moment, aby ukazać się bohaterom. Jego celem zdaje się być Juan i Klara, ale widzą go też inni bohaterowie. Jest to postać ważna dla finału powieści, ale jednocześnie nie do końca potrafię odgadnąć jej rolę w książce. Dopiero dalsze poszukiwania ukazują całkiem ciekawą interpretację tej postaci, która w ujęciu pisarza mogła być wcieleniem samego miasta Buenos Aires (ELBA, tj. El Buenos Aires?), które pod jego postacią śledziło parę głównych bohaterów, aby ich „wchłonąć” w peronistyczną rzeczywistość.

Otóż to, i tutaj wreszcie dochodzimy do zasadniczej problematyki powieści. Bez znajomości realiów życia w Argentynie na przełomie lat 40. i 50. wiele odwołań pisarza pozostaje dla współczesnego europejskiego odbiorcy niemożliwa do zrozumienia bez sięgnięcia po głębszą analizę utworu. Cała scena wizyty bohaterów na Plaza de Mayo (literacka przepowiednia faktycznego pogrzebu Evy Peron w dwa lata po napisaniu powieści) jest zapewne jakimś odwołaniem do peronizmu, populistycznego ruchu politycznego, który panował w ówczesnej Argentynie, a którego pisarz był zadeklarowanym przeciwnikiem (czy mgła opanowująca miast to właśnie alegoria peronizmu zawłaszczającego Argentynę?). A jeśli tak, to postacie poszczególnych bohaterów można zinterpretować według konkretnych typów podejścia do zjawiska populizmu Perona. Kronikarz, który usypia na końcu powieści w barze pod wpływem wypitego alkoholu - to przykład postawy intelektualistów zagłuszających własne sumienie w obliczu narastającego peronizmu. Juan i Klara to z kolei przykłady chwiejnej postawy, która miota się od akceptacji do sprzeciwu wobec stosunków społeczno-ekonomicznych systemu. Wreszcie Andres - to właśnie on popycha parę do ucieczki z pochłoniętego przez czerwoną mgłę Buenos Aires, i to on stawia potem czoło prześladującemu ich Ablowi. Wynik tego starcia pozostaje niewyjaśniony przez pisarza, choć należy przypuszczać, że Andres nie wyjdzie z tego starcia żywy. Jeśli zatem Abel to Buenos Aires, to Andres jest przykładem zaangażowanego intelektualisty, który otwarcie stawia czoło populistycznemu systemowi władzy i godzi się ze związanym z tym ryzykiem. Z piątki bohaterów pozostaje nam jeszcze Stella, dziewczyna Andresa, która jako jedyna wydaje się nie przejawiać żadnych głębszych zainteresowań intelektualnych. W ostatnim rozdziale książki pisarz pokazuje ją w scenie zwykłego życia, gdyż dla niej miasto z mgłą lub bez niej nie stanowi żadnej różnicy.

W tym kontekście - jeśli tylko znamy biografię Cortazara - nie trudno już dojść do wniosku, że tytułowy „Egzamin” nie jest wcale egzaminem zaliczeniowym Juana i Klary, ale właśnie egzaminem inteligencji argentyńskiej wobec zjawiska peronizmu. Prezentując szeroką gamę postaw tej klasy społecznej, Cortazar jakby analizował własną sytuację na tle zachodzących w Argentynie przemian. Jak wiem z biografii pisarza, w roku 1951 wyemigrował on do Francji, a więc poszedł powieściowym śladem Juan i Klary, którzy odpływają na łódce z pogrążonego we mgle miasta. Tak samo uczynił ostatecznie pisarz, który nie powrócił już do Argentyny i został pochowany w Paryżu. Tym samym finałowe starcie Andresa z Ablem jest niejako oddaniem wewnętrznej walki pisarza o to, czy pozostać w kraju czy też zdecydować się na emigrację. Powieść ta jest zatem zapowiedzią tego, co miało nastąpić w rzeczywistości.

Kończąc zatem tę analizę, trzeba zaznaczyć, że „Egzamin” nie jest książką z gatunku tych lekkich, łatwych i przyjemnych. Przeciwnie, to wielopoziomowa i poddająca się wielu możliwościom interpretacji powieść, do której pełnego zrozumienia niezbędna jest wiedza o osobie pisarza oraz miejscu i czasie jej powstania. Bez tego lektura powieści w zasadzie pozostaje tylko lekturą od strony czysto literackiej, w której przewijają się charakterystyczne dla Cortazara elementy jego późniejszej twórczości, ale ulatuje prawie cała warstwa ukryta - to drugie dno, które nadaje książce głębszego sensu, którego inaczej próżno szukać w powieściowych losach bohaterów.

„Egzamin” to pierwsza powieść jednego z najsławniejszych argentyńskich pisarzy, Julio Cortazara, i zarazem pierwsza tegoż autora, którą miałem okazje przeczytać. Książka została ukończona we wrześniu roku 1950, ale ówcześnie nie udało się jej wydać i dopiero po śmierci pisarza trafiła ona ...

Rozwiń

Zwiń

Zapewne wielu z nas uważa, że w 1939 roku pierwsze wystrzały na kontynencie europejskim padły nad ranem 1 września podczas niemieckiej agresji na Polskę. W zasadzie nikt - lub prawie nikt - nie pamięta, że kilka miesięcy wcześniej (dokładnie 7 kwietnia 1939 roku) doszło do włoskiej inwazji na Albanię, podczas której nieliczna i słabo uzbrojona armia albańska próbowała przeciwstawić się agresji większego i silniejszego sąsiada zza morza. Różnica między tymi wystrzałami była taka, że aneksją małego i niewiele znaczącego kraju na Bałkanach w zasadzie nikt się nie przejął, podczas gdy salwy z pancernika „Schleswig-Holstein” na polską placówkę na Westerplatte pociągnęły za sobą światowy konflikt. Tym samym lata okupacji Albanii przez Włochów, a następnie ich niemieckich kompanów, pozostają czarną plamą na europejskiej mapie wiedzy o II wojnie światowej. Od czego jednak jest literatura, aby takie plamy przynajmniej częściowo wymazywać?

Po tym krótkim wstępie pora przejść do recenzji debiutanckiej powieści najsławniejszego albańskiego pisarza, Ismaila Kadare, wydanej w 1963 roku. W Polsce książkę „Generał martwej armii” w translacji z języka francuskiego wydano nieco ponad dwadzieścia lat później, a więc w roku 1984. Powieść opowiada o włoskim generale, który otrzymał misję odnalezienia i ekshumowania zwłok swoich rodaków, poległych na terytorium Albanii podczas II wojny światowej. Po wynegocjowaniu porozumienia z rządem albańskim, rusza on za Adriatyk w towarzystwie księdza, który będzie pełnił funkcję jego przewodnika i tłumacza. Obu łączy też tajemnicza sprawa zaginięcia bez wieści podczas niedawnej wojny pułkownika Z. Jego wpływowa rodzina naciska teraz na generała, aby ten odnalazł i sprowadził jego doczesne szczątki do kraju.

Fabuła powieści nie jest skomplikowana. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że jest ona szczątkowa. Oto bowiem cała akcja powieści toczy się wokół procesu poszukiwania i ekshumacji kości włoskich żołnierzy. Podczas swojej misji generał i jego ekipa natrafiają na różne pozostałości po wojskach okupacyjnych, które rzucają nowe światło na poczynania armii włoskiej w Albanii. Ale prawda ta dotrze do wojskowego dopiero z czasem, gdyż na początku swojej misji generał jest święcie przekonany o bohaterstwie i słuszności sprawy swoich rodaków, okupujących ten bałkański kraj. Jest on również przekonany, że całą winę za klęskę armii w niedawnej wojnie ponoszą inni włoscy generałowie, których błędy zadecydowały o śmierci tysięcy żołnierzy. Natomiast gdyby to on sprawował dowództwo, nigdy nie popełniłby tych samych omyłek. Jak zatem widać po tej skróconej charakterystyce, postać generała to obraz pyszałkowatego i zadufanego w sobie militarysty, z pogardą i odrazą patrzącego na kraj, w którym przyjdzie mu działać.

Cała wartość powieści Ismaila Kadare tkwi zatem w detalach i szczegółach wykreowanej fikcji literackiej. A jest to zapis stopniowego odkrywania przez generała prawdy o realiach włoskiej okupacji na terenie Albanii. Ekshumacje prowadzone są w różnych częściach kraju - w wioskach, małych miasteczkach, górach oraz nad samym morzem, ale wszędzie tam, gdzie dociera generał, napotyka na dowody i opowieści Albańczyków o okrucieństwach i zbrodniach popełnianych przez włoskich żołnierzy na ludności cywilnej. Każdy z tych epizodów zdaje się coraz bardziej burzyć dobre samopoczucie generała, który zaczyna powątpiewać we własny wyidealizowany obraz włoskiej „misji dziejowej” w Albanii. Swoje wątpliwości stara się tłumić pochłaniając kolejne porcje alkoholu lub podczas teatralnych rozmów z małomównym i coraz bardziej działającym mu na nerwy księdzem.

W trakcie podróży po Albanii generał napotyka też inną grupę wojskowych na czele z jednorękim generałem-lejtnantem, który realizuje dla swojego kraju dokładnie to samo zadanie - poszukuje kości. Można zatem przypuszczać, że jest to misja niemiecka, gdyż trudno szukać w Albanii żołnierzy innych nacji, którzy mogli polec tam w znaczącej liczbie. Obaj wojskowi, po długotrwałych poszukiwaniach i setkach rozkopanych mogił, dochodzą do podobnego depresyjnego stanu ducha, czego dowodem jest ich wspólne spotkanie w tirańskim hotelu, gdzie wobec ogromu odkrytych zbrodni topią razem wyrzuty sumienia w morzu wypijanego koniaku i rakiji, narodowego trunku Albańczyków.

Kluczową kwestią w powieści jest sprawa pułkownika Z. Według słów jego rodziny jest on przykładem wspaniałego młodego człowieka, który z odwagą i determinacją poświęcił swoje życie dla ojczyzny. Tymczasem misja ekshumacyjna dobiegła końca, a podczas dotychczasowych poszukiwań nie udało się odnaleźć jego szczątków, co wcale nie zaburza u generała poczucia dobrze wykonanego obowiązku. Co więcej, zakończenie prac przy ekshumacjach oznacza dla niego powrót do domu i rodziny w chwale bohatera narodowego, co dodatkowo wprawia go w dobry humor, którego podczas uciążliwych eskapad po górzystym i deszczowym kraju - i do tego pełnym niechętnie nastawionych wobec niego ludzi - zdecydowanie mu brakowało. Rodzajem kaprysu bohatera jest zatem udział w weselu w jakimś domu w samym środku pewnej albańskiej wsi. Generał, choć jest przedstawicielem armii, która przed laty mordowała lokalną ludność, jest przekonany, że czas zaciera wszelkie konflikty, a tradycyjna gościnność Albańczyków jest zapowiedzią dobrej zabawy. Wszystko jednak zepsuł zza grobu pułkownik Z., który okazał się być nie do końca takim człowiekiem, jak to przedstawiano generałowi, a cała prawda o jego dowództwie nad Błękitną Brygadą wyszła na jaw właśnie podczas ceremonii weselnej. Ten epizod ostatecznie podkopał i tak już nadwątlone morale generała, którego żołnierze ostatecznie wracają z nim do kraju w nylonowych workach.

W gruncie rzeczy „Generał martwej armii” jest powieścią o charakterze narodowym Albańczyków, o ich hardości i zawziętości, szaleńczej wręcz odwadze i pogardzie dla słabości. Na tle włoskiej okupacji Albanii Kadare chce ukazać heroizm swojego narodu i jednocześnie odbrązowić faszystowskich okupantów. Tak jak wspomniałem, włosko-niemiecka okupacja tego kraju nie jest szerzej znana na tle tytanicznych zmagań podczas II wojny światowej. Albański pisarz pokazuje jednak, że także małe narody europejskie ponosiły swoje ofiary oraz walczyły z wrogiem. I choć ich wkład w pokonanie państw Osi był stosunkowo niewielki, to nie powinien być zapomniany. W powieści można znaleźć na przykład odwołanie do bohatera narodowego Albanii, Mujo Ulqinaku, który samotnie przez ponad godzinę walczył z włoskimi żołnierzami podczas kwietniowej inwazji na jego ojczyznę. W ten sam ton uderzają opisy nadciągających z gór Albańczyków ze strzelbami na ramieniu, aby polec w nierównej walce z wrogiem.

Kadare prowadzi swoją narrację w sposób bardzo prosty i zrozumiały. Sporo miejsca zajmują dialogi postaci, sekcje opisowe są dość krótkie, choć bardzo sugestywne. Gdzieniegdzie w tok narracji wkradają się fragmenty dziennika poległego żołnierza lub głosy dopowiadające wydarzenia z przeszłości, jako uzupełnienie głosu narratora, co stanowi fajne urozmaicenie. Elementy te sprawiają, że powieść albańskiego pisarza czyta się szybko i sprawnie. Jej największą zaletą zdaje się być przekonujące odtworzenie atmosfery grozy czasów okupacji, która jest nadal żywa w albańskim społeczeństwie pomimo upływy czasu. To coś, co polski czytelnik w zasadzie doskonale zna z rodzimego podwórka, ale co było także udziałem innych narodów europejskich podczas II wojny światowej. „Generał martwej armii” jest zatem utworem o silnie antywojennej retoryce, demaskującym i odsłaniającym brutalną prawdę o realiach wojskowej okupacji podbitego kraju. To także historia dochodzenia do trudnej prawdy o własnej, nie do końca chwalebnej przeszłości. Ale przede wszystkim jest to opowieść o Albanii i jej mieszkańcach.

Zapewne wielu z nas uważa, że w 1939 roku pierwsze wystrzały na kontynencie europejskim padły nad ranem 1 września podczas niemieckiej agresji na Polskę. W zasadzie nikt - lub prawie nikt - nie pamięta, że kilka miesięcy wcześniej (dokładnie 7 kwietnia 1939 roku) doszło do włoskiej inwazji...

Rozwiń

Zwiń